Η Αγία Παρασκευή είναι από τις πλέον λαοφιλείς Αγίες της Χριστιανικής πίστης και ιδιαιτέρως αγαπημένη των πιστών. Αυτό αποδεικνύεται από την πληθώρα των ναών που είναι αφιερωμένοι στο όνομά της σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια αλλά και σε άλλες χριστιανικές χώρες. Μικρότεροι ή μεγαλύτεροι ναοί, μητροπολιτικοί ή εξωκλήσια, αλλά και Ιερές Μονές ανά την Ελλάδα, είναι αφιερωμένα στο όνομά της. Ο μεγάλος αριθμός τους αποδεικνύει το μέγεθος και τη σημασία της Αγιότητάς της για τους πιστούς και τη σημαντική θέση της στο εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά και στην ελληνική κοινωνία, πολύ περισσότερο στο παρελθόν, σε μικρότερο βαθμό στις μέρες μας.
Κάθε χρόνο, στις 26 Ιουλίου, τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η μνήμη της. Η ημέρα αυτή είναι μια μεγάλη ημέρα, ξεχωριστής σημασίας, κυρίως για την ελληνική επαρχία και τις τοπικές κοινωνίες όπου τα έθιμα και οι παραδόσεις εξακολουθούν να επιβιώνουν σε σημαντικό βαθμό.
Οσιομάρτυρας, μεγαλομάρτυρας, παρθενομάρτυρας, θαυματουργή!
Αλλά ποια ήταν η Αγία Παρασκευή την οποία αποκαλείται οσιομάρτυρας, μεγαλομάρτυρας, παρθενομάρτυρας. Από που πήρε το όνομά της και γιατί εικονίζεται στις περισσότερες από τις αγιογραφίες της κρατώντας στο δεξί της χέρι έναν Σταυρό και στο αριστερό της έναν δίσκο με ένα ζευγάρι μάτια;
Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δίνει ο σύντομος βίος και το μαρτύριό της, όπως αυτά περιγράφονται στα συναξάρι της.
Ο μαρτυρικός της βίος
Η Αγία Παρασκευή γεννήθηκε το 140 μ.χ. στη Ρώμη και πέθανε πολύ νέα, μόλις 40 ετών, γύρω στα 180 μ.χ., μετά από μακρύ μαρτύριο και τελικά αποκεφαλισμό.
Ο Αγαθόνικος και η Πολιτεία, οι γονείς της, ήταν χριστιανοί με ιδιαίτερη πίστη και γέννησαν την Παρασκευή σε μεγάλη ηλικία και μετά από πολλή προσευχή. Η κόρη τους τελικά, αν και αργά, ήρθε. Και εκείνοι, όπως είχαν υποσχεθεί στις παρακλήσεις τους, τη μεγάλωσαν με τις αρχές της χριστιανικής πίστης.
Από που πήρε το όνομά της
Η ημέρα που γεννήθηκε ημέρα Παρασκευή και έτσι έλαβε και το όνομά της. Αλλά αυτό δεν ήταν μια επιλογή των γονιών της απλά ημερολογιακή, δίχως θεολογική ουσία και συμβολιμό. Αν δηλαδή η κόρη των ευσεβών Χριστιανών Αγαθόνικου και Πολιτείας γεννιόταν Δευτέρα, δε θα την ονόμαζαν Δευτέρα.
Σύμφωνα με τον θεολόγο Λάμπρο Σκόντζο «Την ονόμασαν Παρασκευή, διότι γεννήθηκε την ημέρα της Παρασκευής, κατά την οποία προπαρασκευαζόμαστε για να εορτάσουμε την εβδομαδιαία εορτή της Αναστάσεως του Κυρίου μας, την Κυριακή».
Κηρύττοντας το λόγο του θεού
Αγία Παρασκευή ήταν μόλις 20 χρονων όταν οι γονείς της πέθαναν. Ο χρόνος του θανάτου της ήταν η χρονική αφετηρία για το ιερασποστολικό της έργο. Μοίρασε την περιουσία που είχε από τους γονείς της στους φτωχούς και άρχισε να κηρύττει το χριστιανικό λόγο στη Ρώμη και στα περίχωρά της.
Ομως αυτό δε βρήκε καθόλου σύμφωνο στον ειδωλολάτρη αυτοκράτορα Αντωνίνο (138 – 160 μ.Χ.). Διέταξε να τη συλλάβουν. Τη συνέλαβαν και της υποσχέθηκε πλούτη και άλλα αγαθά αρκεί να αρνιόταν τη χριστιανική της πίστη και να ασπαζόταν την ειδωλολατρία.
Το πρώτο μαρτύριο
Αγιογραφία της Αγίας Παρασκευής. Βλάσιος Τσοτσώνης
Η Αγία Παρασκευή παρέμεινε σταθερή στην πίστη της με αποτέλεσμα να υποστεί σειρά βασανιστηρίων ώστε τελικά να καμφθεί:
Αρχικά την υπέβαλε στο βασανιστήριο της πυρακτωμένης περικεφαλαίας. Η Αγία κατάφερε να το υπομένει.
Τότε ο Αντωνίνος ζήτησε να σκληρύνουν τα βασανιστήρια σε βάρος της. Να τη βάλουν σε ένα καζάνι με καυτό λάδι και πίσσα. Εκείνη εξακολουθούσε να υπομένει και εκείνος δεν πίστευε αυτό που έβλεπε. Ετσι πλησίασε να βεβαιωθεί ότι η Αγία Παρασκευή ήταν μέσα σε καυτό λάδι και πίσσα και από τις καυτές αναθυμιάσεις, τυφλώθηκε και εκλιπαρούσε για το φως του.
Το πρώτο θαύμα
Τότε εκείνη έδωσε στον Αντωνίνο το φως του. Το αποτέλεσμα ήταν ο αυτοκράτορας να πιστέψει στο Χριστό και να σταματήσει τους διωγμούς εναντίων των Χριστιανών. Αυτό το θαύμα ήταν που καθιέρωσε την Αγία Παρασκευή προστάτιδα της όρασης και των ματιών και προστάτιδα των οπτικών.
Αυτός είναι ο λόγος που εικονίζεται κρατώντας ένα δίσκο με ένα ζευγάρι μάτια αλλά και που σε όλες τις εικόνες της υπάρχουν χρυσά και ασημένια τάματα με ένα ζευγάρι μάτια, ζητώντας την προστασία της.
Μετά από το θαύμα με τον Ατωνίνο η Αγία Παρασκευή αφέθηκε ελεύθερη και εξακολούθησε το κήρυγμα του Ευαγγελίου σε πολλά μέρη μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.
Ο Αρχιμανδρίτης Σίλας Κουκιάρης στη διδακτορική του διατριβή «Ο κύκλος του βίου της Αγίας Παρασκευής της Ρωμαίας και της εξ Ικονίου στη χριστιανική τέχνη» (1994) αναφέρει πως η Αγία Παρασκευή «με τη δύναμη του θείου λόγου και την ακτινοβολία της αγιότητάς της προσείλκυσε πολλούς ειδωλολάτρες στη χριστιανική πίστη». Τα θαύματά της έγιναν σύντομα γνωστά σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Ο δεύτερος κύκλος του μαρτυρίου της
Μετά το θάνατο του Αντωνίνου το αυτοκρατορικό θώκο έλαβε ο Μάρκος Αυρήλιος (161-180 μ. Χ.). ο οποίος επανέφερε τους διωγμούς εναντίον των χριστιανών. Από τους πρώτους χριστιανούς που συνέλαβε ήταν η Παρασκευή. Έδωσε εντολή σε δύο έπαρχους, τον Ασκληπιό και τον Ταράσιο να τη βασανίσουν με αγριότητα. Την υπέβαλαν σε φρικτά βασανιστήρια τα οποία υπέμενε και στο τέλος την αποκεφάλισαν.
Ο τόπος του τελικού μαρτυρίου
Ενώ διασώζεται ο τρόπος του μαρτυρίου της Αγίας Παρασκευής, υπάρχουν διάφορες εκδοχές για τον τόπο του μαρτυρίου της. Ο πρόσφατα χειροτονημένος Ηλίας Μάκος αναφέρει πως τελικά η Αγία μαρτύρησε στην Ελλάδα και όχι στη Ρώμη και πως αυτή η άποψη ενισχύεται και από το γεγονός πως δεν αναφέρεται στο Ρωμαϊκό μαρτυρολόγιο.
Το που έγινε ο αποκεφαλισμός της είναι ένα σημείο προς διερεύνηση, καθώς έζησε τα πρώτα χριστιανικά χρόνια και οι συναξαριογράφοι της δεν παραθέτουν αναλυτικά στοιχεία.
Μεταγενέστεροι ερευνητές αναφέρουν τα Τέμπη Λάρισας – όπου υπάρχει και ο ναός της – άλλοι τη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με την παράδοση, το πιθανότερο είναι να μαρτύρησε στην τότε Θεσπρωτία και συγκεκριμένα στο χώρο, όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή Πούντας, κοντά στο Καναλάκι Πρέβεζας, δίπλα στη μυθική Αχερουσία λίμνη.
Εκεί σώζεται και ο τάφος της, στον οποίο φέρεται να είναι θαμμένο το ακέφαλο σώμα της.
Επί του τάφου της ανεγέρθηκε προς τιμή της τρισυπόστατος ναός, στον οποίο, πάντα κατά την παράδοση, τοποθετήθηκε και η κεφαλή της.
Δίπλα στον τάφο σώζεται και η πέτρα, όπου ακουμπούσε και προσευχόταν ενώ ο δήμιος της την αποκεφάλισε.
Πάντως τμήμα της κάρας της φιλοξενείται στη Μονή Πετράκη Αθηνών.
Ο Σπύρος Μουσελίμης γράφει για την στιγμή του αποκεφαλισμού: «Τον καιρό του διωγμού, λέει η παράδοση, την πήραν την αγία ξηστρώνοντας, πάρ΄ τη εδώ, πάρ’ τ εκεί οι Ρωμαίοι στρατιώτες, κι ετοιμάστηκαν ως που την έφτακαν στην άκρη της Αχερουσίας Λίμνης. Με το που ζύγωσαν οι στρατιώτες κι ετοιμάστηκαν να τη σφάξουν, αρπάχτηκε εκείνη απ΄ ένα κιόνι που έτυχε μπροστά της. Η πέτρα μαλάκωσε κι έγινε χλωρό τυρί από την τσαντίλα. Οι κόρφοι της και τα δάκτυλα των χεριών μπήκαν στο λιθάρι όπου φαίνονται και σήμερα τα σημάδια. Το κορμί έπεσε σε σχισματιά της γης που έλαχε στη ρίζα του λιθαριού και το κεφάλι πέταξε στη Ρώμη στους γονέους της, αφού σταμάτησε για λίγο στη Σπλάτζα, στη θέση που κτίστηκε αργότερα η Αγία Ελένη. Το αίμα καθώς έσταζε στο δρόμο από το κεφάλι, πάγωσε και στη στεριά και στη θάλασσα, κι οι γονέοι της πήραν από το αίμα κι ήρθαν στο μέρος που τη σκότωσαν. Το κορμί τό ’θαψαν οι χριστιανοί. Το κεφάλι που γύρισε αργότερα, έμεινε άθαφτο κι όταν έχτισαν την εκκλησία τό ’βαλαν στον τοίχο που φαίνεται και σήμερα γιατί είν’ απ΄ έξω».
Τα Θαύματα της Αγίας Παρασκευής
Τα θαύματα που αποδίδονται στην Αγία Παρασκευή μετά το μαρτύριό της είναι αναρίθμητα. «Ασθενείς που προσεύχονταν με πίστη στον τάφο της θεραπεύονταν από δυσίατες νόσους, δαιμονισμένοι απελευθερώνονταν από τα δεσμά του πονηρού και στείρες γυναίκες αποκτούσαν το πολυπόθητο τέκνο. Η φήμη της ως προστάτιδας των ματιών ξεκίνησε από θαυμαστές ιάσεις τυφλών και πασχόντων από οφθαλμικές παθήσεις.
Η χάρη της Αγίας Παρασκευής δεν περιοριζόταν μόνο στον τόπο ταφής της. Σε ολόκληρη τη χριστιανική επικράτεια, όπου τιμούσαν τη μνήμη της, συνέβαιναν θαύματα και εκπληρώνονταν προσευχές. Ναοί και μοναστήρια αφιερωμένα στην Αγία Παρασκευή ξεφύτρωσαν σε κάθε γωνιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μαρτυρώντας την απήχηση της αγιότητάς της στις καρδιές των πιστών».
Σημαντική είναι η παρουσία της Αγίας Παρασκευής και στην αγιογραφία. Ο ένας τρόπος της αγιογράφησής της είναι αυτός που απεικονίζεται με τον σταυρό στο δεξί χέρι της και ένα δίσκο με ένα ζευγάρι στο αριστερό. Ενας δεύτερος τρόπος είναι αντί του δίσκου με το ζευγάρι των οφθαλμών να κρατά το κεφάλι της, όπως πολλοί από τους Αγίους που έχουν αποκεφαλιστεί. Τέλος ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εικόνες, λιγοστές, που αναφέρονται στο βίο της και στα στάδια του μαρτυρίου της.
H ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΗΣ
41,7 x 33 x 1,3 εκ.
Β’ τέταρτο 16ου αιώνα
Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 11
Στο κέντρο της εικόνας παριστάνεται η αγία Παρασκευή έως κάτω από τη μέση, μετωπική. Κρατεί στο δεξί χέρι σταυρό με μακριά λαβή, με τον Εσταυρωμένο, ενώ στο αριστερό την κομμένη κεφαλή της και ανοιχτό ειλητάριο με επιγραφή που έχει καταστραφεί (είχε αντικατασταθεί σε μεταγενέστερη επιζωγράφηση με την επιγραφή ΑΓΙΟC, ΑΓΙΟC, ΚΥΡΙΟC CΑΒΑΩΘ). Οι δύο κεφαλές της αγίας φέρουν φωτοστέφανο με στικτή διακόσμηση από απλό φυτικό θέμα. Γύρω από την κεντρική μορφή δώδεκα σκηνές ιστορούν τα μαρτύρια και τα θαύματα της αγίας Παρασκευής σύμφωνα με το Βίο της1. Στην κάτω αριστερή γωνία του κεντρικού διαχώρου υπάρχει η πλαστή υπογραφή με μαύρα κεφαλαία γράμματα: ΧΕΙΡ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟCΚΟΥ. Δεξιά και αριστερά από το κεφάλι της αγίας με κόκκινα γράμματα: Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑCΚΕΥΗ. Στην κάτω δεξιά γωνία της τελευταίας σκηνής, του αποκεφαλισμού, διακρίνεται η επιγραφή: ΔΕΗ(CIC) ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ [ΘΕΟΥ …] Ζ. Η παλαιότερη συντήρηση έχει προκαλέσει φθορές στη ζωγραφική επιφάνεια και στο χρυσό κάμπο της εικόνας, που είχαν συμπληρωθεί από επιζωγραφήσεις που αφαιρέθηκαν κατά την πρόσφατη συντήρηση. Εξαιτίας της φθοράς αυτής διακρίνεται καθαρά το προκαταρκτικό εγχάρακτο σχέδιο που είχε χρησιμοποιηθεί από το ζωγράφο, ιδιαίτερα στις σκηνές που περιβάλλουν την αγία.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της αγίας, καθώς και η ενδυμασία, με το σκούρο κεραμίδι μαφόριο που σκεπάζει την κεφαλή της, δεν διαφέρουν από τις γνωστές παραστάσεις που συναντούμε σε μεγάλο αριθμό εικόνων από το 14ο αιώνα και εξής2, όπως σε εικόνες της Βέροιας3, του Μουσείου Μπενάκη, του Λονδίνου4 και της Πάτμου, όπου παριστάνεται κρατώντας σταυρό.
Η παρουσία του Εσταυρωμένου επάνω στο σταυρό που κρατεί η αγία Παρασκευή στην εικόνα της συλλογής Βελιμέζη σχετίζεται με το Πάθος του Χριστού, στο οποίο γίνεται συμβολική αναφορά και σε παλαιότερες παραστάσεις της αγίας, όπου κρατεί εικόνα της Άκρας Ταπείνωσης6. Σε εικόνες από το 14ο αιώνα και εξής στην Κύπρο συναντούμε συχνά τον τύπο αυτό, όπου μερικές φορές η αγία ταυτίζεται με τη Μεγάλη Παρασκευή7. Παράσταση της αγίας Παρασκευής να κρατεί τον Εσταυρωμένο, όπως στην εικόνα μας, συναντούμε και σε εικόνα του Που αιώνα στη Ραβέννα8, όπου εικονίζεται ολόσωμη να κρατεί κλαδί φοίνικα στο αριστερό χέρι, χωρίς τα άλλα εικονογραφικά γνωρίσματα του τύπου της εικόνας μας.
Ο Εσταυρωμένος αποτελεί σταθερό γνώρισμα της εικονογραφίας και άλλων αγίων, όπως η αγία Αικατερίνη σε σειρά εικόνων του τέλους του 16ου και του Που αιώνα, στα γνωστά δείγματα του Ιερεμία Παλλαδά και του Εμμανουήλ Λαμπάρδου9. Ακόμη, τον Εσταυρωμένο κρατεί και η αγία Βαρβάρα σε εικόνα του 17ου αιώνα στην Κεφαλονιά10. Τέλος, σε σειρά εικόνων του 17ου αιώνα και εξής η Παναγία στον εικονογραφικά τύπο της Παναγίας Λυπημένης ή Θρηνωδούσας κρατεί επίσης τον Εσταυρωμένο.
Η παράσταση της αγίας που κρατεί την κεφαλή της μπορεί να ενταχθεί στη σειρά παραστάσεων κεφαλοφόρων αγίων, όπως ο άγιος Γεώργιος, ο οποίος, στα γνωστά έως σήμερα παραδείγματα παριστάνεται πάντοτε σε πλάγια στάση12. Σε ανάλογη στάση, κατά τα τρία τέταρτα και κεφαλοφόρος, παριστάνεται και η αγία Αικατερίνη σε καλή κρητική εικόνα του 17ου αιώνα στη Συλλογή Λάτση, όπου πλαισιώνεται με έξι σκηνές του βίου της13. Σε εικόνα της αγίας Σοφίας στην Ρiana degli Albanesi14, του τέλους του 16ου αιώνα, η αγία παριστάνεται σε ανάλογο με την αγία Παρασκευή τύπο. Είναι μετωπική και κρατεί στο αριστερό χέρι δίσκο με τις κομμένες κεφαλές των τριών θυγατέρων της, και στο δεξί σταυρό με μακριά λαβή. Πρότυπο των παραστάσεων αυτών μπορεί να θεωρηθεί η απεικόνιση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου κεφαλοφόρου, ήδη από την παλαιολόγεια περίοδο, σε στάση μετωπική, όπως στο παλαιότερο γνωστό παράδειγμα στο Αrilje, του 129615. Η μετωπική στάση της αγίας Παρασκευής στην εικόνα μας έχει πιθανότατα ως πρότυπο κάποια αντίστοιχη παράσταση του Προδρόμου. Αυτή η υπόθεση επιβεβαιώνεται από την ακόμη μεγαλύτερη συγγένεια που παρουσιάζει η αγία Παρασκευή στην εικόνα μας με την παραστάση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου σε εικόνα της Πάτμου, του τέλους του 16ου αιώνα, όπου κοινή είναι όχι μόνον η μετωπική στάση των δύο αγίων, αλλά και ο τρόπος που κρατούν στο ίδιο χέρι την κεφαλή τους μαζί με ξετυλιγμένο ειλητάριο16.
Η αγία Παρασκευή που κρατεί την κεφαλή της είναι θέμα γνωστό σε τοιχογραφίες καθώς και στη ζωγραφική των εικόνων. Σε μετωπική στάση και κρατώντας με το δεξί υψωμένο χέρι δίσκο με την κομμένη κεφαλή της παριστάνεται σε τοιχογραφία στο ναό του Αγίου Νικολάου της Καστοριάς18, καθώς και στο ναό της Ευαγγελίστριας, του 1690, στις Νύμφες της Κέρκυρας.
