Τόπος που δέχτηκε Μικρασιάτες πρόσφυγες, κυρίως Τριγλιανούς, η Ραφήνα αυτή τη χρονιά γιορτάζει τα 100 χρόνια από την εγκατάσταση των προσφύγων, ένα χρόνο μετά τη συμπλήρωση μίας άλλης εκατονταετηρίδας, αυτής του 1922 και της Μικρασιατικής καταστροφής. Στη σημερινή εποχή τόσο ο σύλλογος των Μικρασιατών με εκδηλώσεις και εκθέσεις ιστορικού υλικού, όσο και ο Δήμος τίμησαν την επέτειο αυτή. Ο Δήμος έχει έκθεση και με υλικά από όλες τις ιστορικές περιόδους της πόλης. Στο αφιέρωμά μας θυμίζουμε από σειρά αναρτήσεων που έχουμε κάνει για τη Ραφήνα στο www.ertnews.gr, αποσπάσματα από την ιστορία της.
Βέβαια η ιστορία της Ραφήνας είναι πολύχρονη και δεν ξεκίνησε με την έλευση των προσφύγων. Σημαντικό είναι το βιβλίο του τοπικού ερευνητή Δημήτρη Μακρή «Η Κατοίκηση της Ραφήνας και του Πικερμίου ανά τις χιλιετίες» .
Ξεκινώντας από το 3.000 π.Χ. στο βιβλίο αναφέρονται οι ιστορικές περίοδοι και η ανάπτυξη της Ραφήνας και του Πικερμίου, συνεχίζει με την δημιουργία του Δήμου και τους πρώτους κοινοτάρχες και δημάρχους και τέλος αναφέρει τις ομάδες των ανθρώπων που συγκρότησαν την περιοχή και προήλθαν από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας και της Μ.Ασίας.
Η ιστορική μνήμη σε τοιχογραφίες
Επιστρέφουμε στα Μικρασιατικά. Η Τρίγλια Βιθυνίας, είναι η μοναδική πόλη της Μικράς Ασίας που το 1922 σώθηκαν όλοι οι Έλληνες κάτοικοι της. Αρχικά για το πως έφτασαν οι Τριγλιανοί στη Ραφήνα θυμίζουμε ότι σε αφιέρωμα για τις τοιχογραφίες που βρίσκονται στο δημοτικό γήπεδο της Ραφήνας, γράφαμε τα εξής:
«Η ιστορική μνήμη στους τοίχους και συγκεκριμένα στη μία πλευρά του δημοτικού γηπέδου της Ραφήνας, είναι μία μορφή διάδοσης του μηνύματος που μέχρι σήμερα δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, είναι όμως πρωτότυπη, χρήσιμη και λειτουργική.
Χρειάζεται να πούμε ότι μεταξύ των τοιχογραφιών υπάρχει και αυτή του Φίλιππου Καβουνίδη που γεννήθηκε το 1875 στην Τρίγλια Βιθυνίας και παντρεύτηκε την Αικατερίνη Καλαφάτη, τη μικρότερη αδερφή του επίσης Τριγλιανού, Αγίου Χρυσόστομου Μητροπολίτη Σμύρνης. Απέκτησε μαζί της 6 παιδιά και είχε μεγάλη επαγγελματική εξέλιξη στη ναυτιλία.
Βοήθησε Μικρασιάτες να αποφύγουν την εξοντωτική θητεία στα τάγματα εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού), βοηθούσε την Ελλάδα και γι αυτό οι Τούρκοι τον καταδίκασαν σε θάνατο. Έθεσε τα πλοία του στη διάθεση των Τριγλιανών το 1922 και έτσι αρκετοί έφτασαν στην Ελλάδα, ενώ έσωσε πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια, μεταφέροντάς τα από τις εκκλησίες της Τριγλίας στην Ελλάδα».
Το γερμανικό οχυρό
Στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, οι Γερμανοί επέλεξαν το λόφο της Ραφήνας που σήμερα ονομάζεται και λόφος του οχυρού, για να χτίσουν ένα μεγάλο οχυρό, στόχος του οποίου ήταν να εποπτεύει όλη τη θαλάσσια περιοχή από το Μαραθώνα μέχρι τις ακτές της Εύβοιας, φοβούμενοι αποβατική – καταδρομική ενέργεια των συμμάχων. Τους Ιταλούς που τους θεωρούσαν “αναλώσιμους” τους είχαν τοποθετήσει σε παραλιακά φυλάκια, ώστε να υποστούν τις απώλειες μιας πιθανής επίθεσης και οι Γερμανοί να έχουν το χρόνο να προετοιμαστούν.
Για το έργο αυτό χρησιμοποιήθηκαν Έλληνες εργολάβοι, οι οποίοι αμείφθηκαν και πολυάριθμο εργατικό δυναμικό από την ευρύτερη περιοχή, χωρίς αμοιβή, με καταναγκαστική εργασία υπό το φόβο της εκτέλεσης. Σήμερα αρκετά τμήματα του οχυρού διατηρούνται και επισκέπτονται αρκετοί πολίτες στο λόφο που προσφέρεται και για περίπατο.
Ο Μαραθώνιος
Σημαντικό ρόλο για την περιοχή μπορεί να έχει η ανάδειξη των “ξεχασμένων” τμημάτων της λεωφόρου Μαραθώνος. Αίτημα που έχει διατυπωθεί από τοπικούς φορείς. Σήμερα που ο δρόμος έχει διαπλατυνθεί τα σημεία αυτά εμφανίζονται σαν ξεχασμένες παρακάμψεις. Κάποτε όλη η κυκλοφορία γίνονταν από εκεί και ακόμα πιο παλιά ήταν ο δρόμος που έγινε η μεταφορά του νικητήριου μηνύματος της μάχης του Μαραθώνα.
Ό,τι διεσώθη ήταν συνδυασμός των προσπαθειών του και τυχαίων γεγονότων, όπως ο εντοπισμός των χιλιομετρικών σημάνσεων. Από εκεί και πέρα ξεκινάει ο τιτάνιος αγώνας του Δαυίδ εναντίον των πολλών Γολιάθ της γραφειοκρατίας, της άγνοιας της ιστορίας, των μικροσυντεχνιακών αντιπαραθέσεων και καχυποψιών στην Τοπική Αυτοδιοίκηση και τους έχοντες κοντόθωρη ματιά και που θεωρούν “γραφικότητα” την προσπάθεια διάσωσης της ιστορικής μνήμης.
Γιατί όχι μέσα από την ανάδειξη των τμημάτων της παλιάς – κλασικής διαδρομής να μην γίνεται και από εκεί ο Μαραθώνιος.
Το δένδρο
Για τη βελανιδιά που βρίσκεται κοντά στη Ραφήνα, επί της λεωφόρου Φλέμιγκ, έχουν γραφτεί πολλά. Λίγοι όμως, εκτός από τους μόνιμους κατοίκους της περιοχής, περνώντας από την περιοχή, αντιλαμβάνονται ότι έχουν μπροστά τους ένα δένδρο με μεγάλη ιστορία.
Ως προς την ηλικία του άλλοι μιλούν για 700 χρόνια, βασιζόμενοι στις διηγήσεις που περνούν από γενιά σε γενιά, στις οποίες υπάρχει το δένδρο, άλλοι μιλούν για λιγότερα χρόνια (πάντα μετρώντας με εκατοντάδες). Στην τοπική βιβλιογραφία αναφέρεται ότι το βρήκαν εκεί οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, ακούγοντας και αυτοί ιστορίες που χάνονταν στα βάθη της ιστορίας.
Το δένδρο βρίσκεται σε χώρο ιδιοκτησίας του Δήμου Ραφήνας – Πικερμίου και έχουν γίνει εργασίες υποστηλώσεων σε κάποια από τα κλαδιά του. Σήμερα χρειάζεται να γίνουν και άλλες. Αξίζει να σταματήσει κανείς και να το περιεργαστεί, με πλάτη τη Ραφήνα και μέτωπο προς τη διασταύρωση με τη λεωφόρο Μαραθώνος, βρίσκεται στο δεξί μας χέρι.
Το δένδρο έχει χαρακτηριστεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως μνημείο, ενώ η προφορική ιστορική παράδοση, θέλει να έχουν ξεκουραστεί στον ίσκιο του ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και ο Άρης Βελουχιώτης, όταν οι διαδρομές τους, τους έφεραν στη συγκεκριμένη περιοχή.
Οι λιγνιτωρύχοι
To 1915 στα λιγνιτωρυχεία του Σκαλιστήρη στην Κύμη Ευβοίας, είχαν γίνει απολύσεις λόγω συνδικαλιστικής δράσης και έτσι αρκετοί έμπειροι συνδικαλιστές ήρθαν στην περιοχή της Ραφήνας στο λιγνιτωρυχεία του Γρώμαν. Επίσης το 1916 είχαμε την αιματηρή εξέγερση των λιγνιτωρύχων στη Σέριφο, που διεκδικούσαν να εφαρμοστεί το 8ωρο (ο νόμος υπήρχε ήδη τρία χρόνια αλλά δεν εφαρμόζονταν).
Έτσι μετά από τα γεγονότα, περίπου στο 1920 είχαμε την έλευση στη Ραφήνα λιγνιτωρύχων από τη Σέριφο, που ήταν έμπειροι στο συνδικαλισμό όπως και οι Κουμιώτες που είχαν ήδη έρθει και έτσι έγινε ένα γερό κράμα εργατικού συνδικαλισμού.
Όλοι αυτοί αρχικά έμεναν στη διασταύρωση Ραφήνας και ίδρυσαν το συνεταιρισμό αστέγων και ακτημόνων διασταύρωσης Ραφήνας. Στην αρχή έμεναν σε λαγούμια και σε καλύβες που έμοιαζαν με τις καλύβες των Σαρακατσάνων. Από το 1930 αρχίζουν να αγοράζουν γη από την Ιερά Μονή Πεντέλης και να χτίζουν σπίτια.
Στην κατοχή το γεγονός ότι ήταν απολύτως εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό και οι Γερμανοί είχαν ανάγκη το λιγνίτη τους βοήθησε. Έκαναν απεργία πείνας μέσα στις στοές, όπου οι Γερμανοί φοβόντουσαν να μπουν. Εξαιρέθηκαν της υποχρεωτικής εργασίας για την κατασκευή του γερμανικού οχυρού της Ραφήνας, πρωτοστάτησαν στην αντίσταση μπαίνοντας στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (ήταν σχεδόν το 100% οργανωμένοι, μόνο 4-5 ήταν οι συνεργάτες των Γερμανών που άλλοι στη λήξη του πολέμου έφυγαν μαζί τους και άλλοι εξαφανίστηκαν από την περιοχή), οργανώνοντας συσσίτια στη Ραφήνα και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη από το σανατόριο. Πήραν μέρος στις μεγάλες κινητοποιήσεις ενάντια στην πολιτική επιστράτευση πηγαίνοντας με τα πόδια στην Αθήνα και με το λάβαρο του σωματείου και γύρισαν με τα πόδια.
Μάλιστα υπήρξε περιστατικό που ποδηλάτης λιγνιτωρύχος μετέφερε μηνύματα στον ΕΛΑΣ, τα οποία έφαγε όταν έπεσε σε γερμανικό μπλόκο, παρά το ξύλο δεν μαρτύρησε και απελευθερώθηκε όταν κάποιος είπε ότι ήταν πολύ παραγωγικός και έβγαζε αρκετό λιγνίτη.
Επί κατοχής πουλήθηκε το ένα τρίτο των μετοχών του λιγνιτωρυχείου σε Ιταλό αξιωματικό και το 2000 ήρθε ο γιος του και γύρευε αποζημιώσεις (δεν λειτουργούσε πια το λιγνιτωρυχείο). Φυσικά δεν πήρε τίποτα αλλά μάθαμε ότι το ένα τρίτο της παραγωγής σε ετήσια βάση τα χρόνια της κατοχής, ήταν 10.000 τόνοι λιγνίτη. Σε τέτοια μεγέθη γύρευε αποζημιώσεις.
Δεν έλειψαν οι εκτελέσεις, αφού οι Γερμανοί σκότωσαν τρεις λιγνιτωρύχους σε ένα μπλόκο και έναν ΕΠΟΝίτη Σερφιώτη, ενώ για αντίποινα σε επίθεση του ΕΛΑΣ στο Πικέρμι, στις 21/7/1944 έφεραν 50 κομμουνιστές από το Χαϊδάρι και άλλους τέσσερις και τους εκτέλεσαν και τους 54.
Άλλη μία φορά 21 Τριγλιανούς (Ραφηνιώτες που ήταν Μικρασιάτες πρόσφυγες από την Τριγλία της Μ. Ασίας) τους απελευθέρωσε ο Ότο ένας Γερμανός αξιωματικός που βοήθησε πολύ να μην υπάρχει μεγάλος αριθμός θυμάτων στην κατοχή και ενημέρωνε πότε θα βγουν για συλλήψεις, ώστε να κρυφτεί ο κόσμος. Μεταπολεμικά επισκέφτηκε σαν τουρίστας την περιοχή και έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής.
Οι λιγνιτωρύχοι ήταν ενιαίο σώμα, δεν υπήρχε το φαινόμενο όπως αλλού που αρκούσε να σε καταδώσει κάποιος για να σε στείλουν εξορία. Έναν που τον δίκαζαν με στημένες κατηγορίες, στην απολογία του έδειξε τους τρεις που τον κατηγορούσαν ότι τους είχε σκοτώσει, που παρακολουθούσαν ως κοινό τη δίκη του. Γενικά τις δεκαετίες του ‘ 50 και του ‘ 60 είχαμε τραβολογήματα από την ασφάλεια, που ήταν περισσότερο εκφοβιστικού χαρακτήρα.
Συμμετείχε ο κλάδος στις κινητοποιήσεις των 115 ΣΕΟ της δεκαετίας του ’60. Το 1958 σε μία απεργία μας έφεραν οι εργοδότες από την Καλογρέζα, έναν εργολάβο και Κρήτες λιγνιτωρύχους για να σπάσουν την απεργία μας. Το 1961 στις 14 Μάη μετά από ένα θανατηφόρο εργατικό δυστύχημα, αρκετοί λιγνιτωρύχοι φεύγουν από τον κλάδο και γίνονται οικοδόμοι και μένουν οι Κρήτες.
Ο εργαζόμενος που έχασε τη ζωή του, ονομάζονταν Δημήτρης Γούναρης και άνοιγε με ηλεκτρικό τρυπάνι τρύπες για να μπουν εκρηκτικά, η στοά είχε αρκετό νερό, ήταν στο ύψος των ποδιών του, βραχυκύκλωσε το τρυπάνι και έπαθε ηλεκτροπληξία. Το 1965 τραυματίζονται δύο Κρήτες σε εργατικό ατύχημα.
Οι λιγνιτωρύχοι αλλά και όλοι οι κάτοικοι της περιοχής ήταν ενεργό τμήμα του κινήματος ειρήνης. Όλη η πόλη μαγείρευε φαγητά και έφτιαχνε καφέδες για τους ειρηνοδρόμους, ετοίμαζε πανό και πλακάτ, φιλοξενούσε αλλά και έκρυβε διαδηλωτές, ενώ στην πορεία ειρήνης του 1963 που είχε απαγορευτεί, οι λιγνιτωρύχοι επενέβησαν και κατάφεραν να αποκρούσουν την επίθεση παρακρατικών στο Λαμπράκη στη διασταύρωση της Ραφήνας.
Οι λιγνιτωρύχοι ήταν το πρώτο σωματείο που με απόφαση γενικής του συνέλευσης ζήτησε εκείνα τα χρόνια τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ.
Η Τριγλία Ραφήνας
Στο ρίζωμά τους στη νέα τους πατρίδα, στη Ραφήνα, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες από την Τριγλία, κοντά στην Προύσα και τα Μουδανιά, μπόρεσαν και δημιούργησαν την ποδοσφαιρική τους ομάδα την Τριγλία, με έτος ίδρυσης το 1931.
Στα πρώτα αθλητικά βήματα οι αυτοσχέδιες διαμορφώσεις ελεύθερων χώρων έδιναν τη δυνατότητα για αθλητική δράση με έξοδα που αναλάμβαναν οι ίδιοι οι αθλητές για να μπορέσουν να ασχοληθούν με το μεράκι τους.
Γρήγορα οι εξελίξεις οδήγησαν στην ανάγκη δημιουργίας οργανωμένου σωματείου. Όπως αναφέρει η ομάδα στην ιστορία της: “Πρωτοπόροι εκείνης της ιδέας ήταν ο Αναστάσης Λύρατζης, ο Στέλιος Τσερόπουλος, ο Μήτσος ο Ρήγας και ο νεότερος Βασίλης Βουδούρης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Τριγλία είναι η πατρίδα του μετέπειτα Μητροπολίτη Σμύρνης και εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου και ο σύλλογος στην αποφράδα επέτειο της Μικρασιατικής Καταστροφής διοργανώνει εδώ και χρόνια, τα “Χρυσοστόμεια”, αθλητικό τουρνουά με συμμετοχή ποδοσφαιρικών σωματείων, κατά κανόνα με προέλευσης και ρίζες από το Μικρασιατικό ελληνισμό.
Η ομάδα των λιγνιτωρύχων – Θύελλα Διασταύρωσης Ραφήνας
Από το 1915 ξενιτεύτηκαν από την Κύμη ολόκληρες οικογένειες για να δουλέψουν στα λιγνιτωρυχεία της Ραφήνας. Εκεί οι Κουμιώτες, μαζί με Σερφιώτες συναδέλφους τους, έμειναν στην περιοχή που ονομάζεται «Διασταύρωση Ραφήνας». Πόθος τους ήταν να ξαναγυρίσουν στους τόπους τους. Ήρθαν τα δύσκολα χρόνια του μεσοπολέμου, της κατοχής και της μετεμφυλιακής περιόδου και για αρκετούς η επιστροφή ήταν πλέον αδύνατη.
Εκεί στον τόπο που τους υποδέχτηκε και ρίζωσαν, γεννήθηκε και η ανάγκη για αθλητική διέξοδο. Δεμένη κοινότητα με συλλογική δράση, σωματεία, απεργίες, ανταρτομάνα περιοχή στην κατοχή, «αποτύπωσε» αυτούς τους ισχυρούς δεσμούς και στην εθελοντική εργασία για το κοινό καλό. Μέσα στα έργα που δημιούργησαν «από τα κάτω», ήταν και η διαμόρφωση ενός πρανούς σε γήπεδο για να στεγαστεί η ιδρυθείσα το 1957 Θύελλα Ραφήνας. Επί δικτατορίας η ομάδα δέχτηκε πιέσεις, ειδικά λόγω της καταγραφής της κοινότητας των λιγνιτωρύχων σαν δραστήρια συνδικαλιστικά και με παραδόσεις στο χώρο της αριστεράς και της αντίστασης επί κατοχής, αλλά και στην προδικτατορική περίοδο. Καθαίρεσαν τα μέλη του ΔΣ που δεν τους ήταν αρεστά και έβαλαν δικούς τους. Και στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης υπήρξαν ζητήματα.
Το ναυάγιο
Ένα μνημείο στο λιμάνι της Ραφήνας, που τα προηγούμενα χρόνια βρίσκονταν σε άλλο σημείο της πόλης στο πάρκο Κυρήνειας και μεταφέρθηκε πλέον εκεί, θυμίζει στους παλιούς και βοηθάει τους νεότερους να μάθουν, για το τραγικό ναυάγιο του πλοίου «Χρυσή Αυγή» στις 23 Φεβρουαρίου 1983 κοντά στο ακρωτήρι Μαντήλι της Εύβοιας, στην περιοχή του Κάβο Ντόρο. Συνολικά 28 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Εν πλω και κάτω από δυσμενείς καιρικές συνθήκες, η μετατόπιση οχημάτων στο γκαράζ, έδωσε κλίση στο πλοίο. Ο ανεπαρκής εξαερισμός (γιατί δεν ήταν φορτηγό-οχηματαγωγό RO-RO, αλλά επιβαταγωγό) προκάλεσε ανάφλεξη καυσίμων και έκρηξη με αποτέλεσμα να σκοτωθούν ακαριαία όσοι βρίσκονταν στο γκαράζ. Τα σενάρια είναι πολλά για την αιτία της έκρηξης, είναι πολλά, κυριαρχεί ότι συνέβη από σπινθήρα μίζας φορτηγών στην προσπάθεια να τα μετακινήσουν.
Το μεγάλο ρέμα της Ραφήνας
Σειρά παρεμβάσεων έχουν πραγματοποιήσει τα τελευταία χρόνια κάτοικοι της περιοχής με στόχο την ανάδειξη, διάσωση και διατήρησης της οικολογικής ισορροπίας του ρέματος από γεωργικά φάρμακα, παράνομη ρίψη λυμάτων, αλλά και τον κίνδυνο εγκιβωτισμού του.
Πηγές φωτο: Α.Ο. Τριγλίας και Θύελλα Ραφήνας από τα αρχεία των συλλόγων, Μεγάλο Ρέμα από την Κίνηση για την Ανάδειξη και προστασία του Μεγάλου Ρέματος
Έρευνα & σύγχρονες φωτο: Νάσος Μπράτσος
